W polskim prawie osoba małoletnia, która ukończyła 13 lat nabywa ograniczoną zdolność do czynności prawnych, a osoba, która ukończyła 18 lat nabywa pełną zdolność do czynności prawnych. Jednak, jeśli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem może zostać ubezwłasnowolniona całkowicie. Ubezwłasnowolnienie całkowite może dotyczyć osoby małoletniej powyżej 13. roku życia lub osoby pełnoletniej. Osoba pełnoletnia może być również ubezwłasnowolniona częściowo, jeżeli stan jej zdrowa nie uzasadnia całkowitego pozbawienia jej możliwości podejmowania decyzji, ale potrzebuje ona pomocy w prowadzeniu swoich spraw. Pojęcie, którego użył ustawodawca, tj. „prowadzenie swoich spraw” należy rozumieć szeroko. Obejmuje ono czynności prawne i faktyczne, sprawy zarówno majątkowe (zaciąganie zobowiązań lub rozporządzanie swoim majątkiem), jak i osobiste. Należy jednak zaznaczyć, że każdorazowo sprawy, które przekraczają zwykły zarząd majątkiem osoby ubezwłasnowolnionej, nawet po ustanowieniu dla niej przedstawiciela ustawowego – wymagają zgody sądu opiekuńczego (np. sprzedaż nieruchomości osoby ubezwłasnowolnionej).

Brak zdolności do zajmowania się swoimi sprawami może wynikać z wielu chorób jak np. schizofrenia, alzheimer, demencja, stan po udarze czy wypadku wskutek, którego zdrowie danej osoby pogorszyło się na tyle, że nie jest ona w stanie dokonywać czynności prawnych z właściwym rozeznaniem, świadomie i z korzyścią dla siebie. Obie formy ubezwłasnowolnienia mają daleko idące skutki dla osoby, której ubezwłasnowolnienie dotyczy, gdyż pozbawiają ją częściowo lub całkowicie możliwości podejmowania czynności prawnych. Dlatego nie można złożyć takiego wniosku do sądu w złej wierze lub lekkomyślnie, gdyż za takie postępowanie ustawodawca przewidział ukaranie grzywną. Niemniej, aby wszcząć odpowiednie postępowanie przed Sądem warto zapoznać się z tekstem niniejszego artykułu.

Osoby uprawnione do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie.

Nie każdy może złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie innej osoby. Krąg podmiotów uprawnionych do złożenia takiego wniosku jest zamknięty i obejmuje:

1) małżonka osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;

2) jej krewnych w linii prostej (np. rodzice, dzieci) oraz rodzeństwo;

3) jej przedstawiciela ustawowego (np. rodzic osoby małoletniej).

Jeżeli osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie ma przedstawiciela ustawowego – w takim wypadku jej krewni są wyłączeni z możliwości złożenia takiego wniosku.

Postępowanie toczy się z mocy prawa z udziałem prokuratora – oznacza to, że każdorazowo sąd zawiadamia prokuratora o wpłynięciu do sądu wniosku o ubezwłasnowolnienie, a prokurator staje się uczestnikiem postępowania. Uczestnikami takiego postępowania są również: osoba, której wniosek dotyczy, jej przedstawiciel ustawowy oraz małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Prokurator, pomimo że nie jest ujęty w wymienionym powyżej kręgu osób, które mogą wszcząć procedurę ubezwłasnowolnienia danej osoby, może również samodzielnie złożyć wniosek o rozpoczynający takie postępowanie. Jest to sytuacja wyjątkowa, która została przewidziana w § 359 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 kwietnia 2016 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury. Prokurator może zatem złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie w sytuacji, gdy brak jest osób uprawnionych, które zostały wymienione w art. 545 § 1 k.p.c. (a więc osób wymienionych powyżej w niniejszym artykule) lub osoby te bezpodstawnie uchylają się od zgłoszenia wniosku albo nie są w stanie samodzielnie go zgłosić wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, nieporadności lub z innych wyjątkowych przyczyn.

Postępowanie dowodowe.

Bardzo ważne jest prawidłowe i wyczerpujące przeprowadzenie postępowania dowodowego w sprawie o ubezwłasnowolnienie, co przejawia się również tym, że ustawodawca w tym postępowaniu wyłączył zastosowanie przepisów o posiedzeniu zdalnym do osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie oraz do udziału biegłych w tej czynności. Wszelkie uchybienia w postępowaniu godzące w gwarancję procesową osoby, której dotyczy wniosek prowadzą do nieważności postępowania o ubezwłasnowolnienie (tak też: Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 1978 r., IV CR 515/77). Najważniejszą kwestią w takich postępowaniach jest zapewnienie możliwości wypowiedzenia się osobie, której wniosek dotyczy (jeżeli jest w stanie fizyczno-psychicznym i biegły nie stwierdził niemożliwości porozumienia się z tą osobą) poprzez jej niezwłoczne wysłuchanie w obecności biegłego psychologa, psychiatry lub neurologa – w zależności od stanu zdrowia tej osoby. Sąd może zarządzić zarówno przymusowe sprowadzenie osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona do sądu (na to zarządzenie przysługuje zażalenie) lub może zostać wyznaczony sędzia, który przeprowadzi wysłuchanie w miejscu, gdzie przebywa osoba, której wniosek dotyczy. Jednak zdarza się, że osoba ta z uwagi na stan zdrowia nie jest w stanie świadomie przekazać swojego stanowiska w sprawie. W takiej sytuacji brak możliwości porozumienia się z osobą stwierdza się w protokole po jej wysłuchaniu przez biegłego lekarza psychiatry i psychologa, którzy uczestniczą w takiej czynności razem z wyznaczonym sędzią. Sąd może ustanowić dla osoby, której wniosek dotyczy pełnomocnika z urzędu, jeżeli osoba ta ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku o przyznanie profesjonalnego pełnomocnika do zastępowania tej osoby w postępowaniu, a sąd uzna udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie za potrzebny. Sąd w postępowaniu powinien rozstrzygnąć czy osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie jest w stanie efektywnie reprezentować się w postępowaniu sądowym i korzystać z przysługujących jej praw.

Osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie musi być przebadana przez lekarza psychiatrę lub neurologa oraz psychologa. Jednak opinia biegłych nie powinna sprowadzać się jedynie do ustalenia stanu zdrowia tej osoby, a powinna zawierać również umotywowaną ocenę zakresu jej zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniającą postępowanie i zachowanie się tej osoby. W wyjątkowych przypadkach sąd na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy może zarządzić oddanie osoby, której wniosek dotyczy pod obserwację w zakładzie leczniczym na czas nie dłuższy niż sześć tygodni, który może być przedłużony do 3 miesięcy.

Postępowanie dowodowe powinno wykazać całościowo sytuację osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie zarówno tą zdrowotną jak i życiową, tj. sytuację osobistą, zawodową i majątkową, rodzaj spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę oraz sposób zaspokajania jej potrzeb życiowych. W przypadku, gdy sąd orzeka o ubezwłasnowolnieniu częściowym powinien ustalić w prowadzeniu jakich konkretnie spraw potrzebna jest pomoc osobie cierpiącej na chorobę psychiczną lub inne zaburzenia psychiczne (tak też: Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2010 r., IV CSK 470/09).

Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 18 kwietnia 2018 r. o sygn. akt IV CSK 587/17 wskazał, że samo ustalenie, iż dana osoba spełnia przesłanki ubezwłasnowolnienia nie oznacza, że obligatoryjnie musi dojść do orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu danej osoby. Sąd powinien ocenić czy pomimo spełnienia przesłanek zachodzi potrzeba ubezwłasnowolnienia. Orzeczenie ubezwłasnowolnienia musi być podyktowane przede wszystkim dobrem osoby chorej i leżeć w jej najlepszym interesie. Sąd powinien każdorazowo ustalić w jaki sposób ubezwłasnowolnienie danej osoby może jej pomóc oraz czy brak ubezwłasnowolnienia zagraża tej osobie. Ponadto Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 25 czerwca 2022 r., sygn. akt I CSK 3548/22, zwrócił uwagę, że przy uwzględnieniu okoliczności takich jak stopień rozeznania tej osoby, przede wszystkim na podstawie ustalenia stopnia jej niepełnosprawności intelektualnej (o ile taka występuje) i jej skutków konieczne jest respektowanie każdorazowo konstytucyjnej wartości pierwotnej, tj. godności człowieka, tworzyć odpowiednie warunki do właściwego funkcjonowania osoby w społeczeństwie oraz stworzenia jej możliwości samorealizacji. Ubezwłasnowolnienie zarówno częściowo jak i całkowite nie może zostać orzeczone, jeżeli interesy określonej osoby są zaspokojone i zabezpieczone w inny sposób, np. poprzez doraźną pomoc osób bliskich w dokonywaniu czynności.

Mając na uwadze powyższe orzeczenie należy stwierdzić, że orzeczenie ubezwłasnowolnienia jest sytuacją wyjątkową i po spełnieniu przesłanek ustawowych sąd bada również czy pomimo ich zaistnienia ubezwłasnowolnienie jest potrzebne z uwagi na dobro osoby, której wniosek dotyczy.

Konsekwencje ubezwłasnowolnienia całkowitego.

Konsekwencją braku zdolności do czynności prawnych (a więc właśnie ubezwłasnowolnienia danej osoby) jest nieważność czynności dokonanej przez osobę niemającą tej zdolności. Jednakże, gdy taka osoba zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, jej oświadczenie staje się ważne z chwilą jego wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych. Umowy takie obejmują np. codzienny zakup żywności, czasopism itp. I nie wiążą się z obiektywnie wysokimi wydatkami, a są potrzebne w codziennym funkcjonowaniu.

Kwestie formalno-prawne postępowania.

Odnosząc się do kwestii czysto formalnych wniosku o ubezwłasnowolnienie wniosek powinien spełniać wymogi ogólne przewidziane dla pism procesowych. Jednak sąd przed zarządzeniem doręczenia wniosku zażąda od wnioskodawcy świadectwa lekarskiego wydanego przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej tej osoby – jeżeli ubezwłasnowolnienie ma być orzeczone z uwagi na chorobę psychiczną lub niedorozwój umysłowy, zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej – jeżeli powodem ubezwłasnowolnienia ma być alkoholizm, lub zaświadczenia z poradni leczenia uzależnień – jeżeli powodem ubezwłasnowolnienia ma być uzależnienie od środków odurzających. W tym zobowiązaniu chodzi o każdy dokument, który daje podstawę do prowadzenia takiego postępowania poprzez wstępną ocenę zasadności wniosku. Dokument taki nie zastępuje jednak w dalszym toku postępowania dowodu z opinii biegłych (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 1970 r., sygn. akt II CZ 131/70). Sąd odrzuca wniosek w przypadku nieprzedłożenia ww. dokumentów, chyba, że ich przedłożenie jest niemożliwe.

Sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości rzeczowej sądów okręgowych właściwych miejscowo według miejsca zamieszkania osoby, której wniosek dotyczy, a w braku miejsca zamieszkania – według właściwości sądu jej pobytu. Postępowanie to odbywa się w trybie nieprocesowym, które jest mniej sformalizowane od procesu, a sąd kieruje się przede wszystkim dobrem osoby, której przyszłość rozważa. Orzeczenie w sprawie można wydać dopiero po przeprowadzeniu rozprawy.

Doradca tymczasowy.

Sąd w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie osoby pełnoletniej może ustanowić na wniosek uczestnika postępowania lub z urzędu, przy wszczęciu lub w toku postępowania doradcę tymczasowego, gdy uzna to konieczne dla ochrony osoby lub jej mienia, zawiadamiając o tym fakcie sąd opiekuńczy. Doradca tymczasowy reprezentuje osobę i zarządza jej majątkiem (np. może wnieść powództwo o odwołanie darowizny, wyraża zgodę na zaciąganie zobowiązań i rozporządzanie prawami osoby, dla której został ustanowiony). Doradcą tymczasowym powinna być ustanowiona w pierwszej kolejności osoba bliska osoby, której wniosek dotyczy, jeżeli nie jest to sprzeczne z jej dobrem lub może zwrócić się do organizacji pozarządowej o wyznaczenie osoby mogącej pełnić tą funkcję.

Ustanowienie doradcy tymczasowego skutkuje ograniczeniem zdolności do czynności prawnych na równi z osobą częściowo ubezwłasnowolnioną, dlatego do doradcy tymczasowego stosuje się odpowiednio przepisy o kuratorze dla osoby ubezwłasnowolnionej. Postanowienie o ustanowieniu doradcy tymczasowego ma charakter tymczasowy i obowiązuje w trakcie trwania postępowania o ubezwłasnowolnienie a traci moc z chwilą, gdy:

1) wniosek o ubezwłasnowolnienie został prawomocnie oddalony lub odrzucony albo postępowanie umorzono;

2) na skutek orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu ustanowiony został opiekun lub kurator.

Sąd może też odwołać doradcę tymczasowego, jeżeli ustała potrzeba dalszej ochrony osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie lub jej mienia.

Czynności sądu po uprawomocnieniu się postanowienia o ubezwłasnowolnieniu.

W postępowaniu o ubezwłasnowolnienie sąd uwzględniając wniosek może orzec ubezwłasnowolnienie całkowite bądź częściowe danej osoby, która od tej chwili nie ma zdolności do czynności prawnych lub ma częściową zdolność do czynności prawnych – w zależności od wydanego orzeczenia. Z tego też powodu będzie ona potrzebowała przedstawiciela, który będzie działał w jej imieniu. Taką osobą jest opiekun, który sprawuje pieczę nad osobą i majątkiem ubezwłasnowolnionego. Po uprawomocnieniu się postanowienia w przedmiocie ubezwłasnowolnienia sąd okręgowy przed którym toczyło się dotychczas postępowanie przesyła akta sądowi rejonowemu, celem ustanowienia opiekuna prawnego dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie lub kuratora dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo. Po wyznaczeniu opiekuna prawnego lub kuratora sąd rejonowy zakłada akta wykonawcze, do których składane są sprawozdania przez takie osoby z częstotliwością wskazaną przez sąd w postanowieniu ustanawiającym opiekę lub kuratelę, co stanowi formę nadzoru na wykonywanymi przez nie czynnościami.

Gabriela Górka, Associate w Kancelarii Ungier Gliniewicz i Wspólnicy

Niniejszy artykuł nie stanowi porady prawnej. W przypadku wątpliwości co do swoich uprawnień lub co do dalszego postępowania pamiętaj, że warto skonsultować się z prawnikiem.

Zapraszamy do kontaktu pod adresem email: kancelaria@ugwlaw.pl.