1. Wprowadzenie i przesłanki.
Wszyscy mamy świadomość, że małżeństwo można rozwiązać przez orzeczenie rozwodu dokonane przez sąd. Jednak przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego określają również sytuacje, kiedy można małżeństwo unieważnić. Przepisy te (określone w tytule I, dziale I Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego) stanowią katalog zamknięty, co oznacza to, że nie można wywodzić z innych przepisów np. Kodeksu cywilnego podstaw do unieważnienia małżeństwa.
Przesłanki, które mogą być podstawą do unieważnienia małżeństwa wynikają z różnych przyczyn, w tym istnienia przeszkód do jego zawarcia lub wad oświadczenia woli. Dlatego małżeństwo może być unieważnione, jeżeli oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub oświadczenie złożone w obecności duchownego zgodnie z przepisami polskiego prawa zostało złożone:
1) pomimo istnienia przeszkód do zawarcia małżeństwa, tj. przez osobę:
a) niemającą ukończonych lat osiemnastu (sąd opiekuńczy może zezwolić kobiecie na zawarcie związku małżeńskiego po ukończeniu 16 roku życia, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny);
b) ubezwłasnowolnioną całkowicie;
c) dotkniętą chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym (sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa takiej osobie, jeżeli stan zdrowia lub jej umysłu nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli nie została ubezwłasnowolniona całkowicie);
d) pozostającą w związku małżeńskim (tzw. bigamia);
e) będące krewnymi w linii prostej, rodzeństwo oraz powinowatych w linii prostej (sąd z ważnych przyczyn może zezwolić na zawarcie małżeństwa powinowatych w linii prostej);
f) będące względem siebie przysposabiającym i przysposobionym.
2) przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli;
3) pod wpływem błędu, co do tożsamości drugiej strony;
4) pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste;
5) przy braku zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński przez pełnomocnika albo jeżeli w momencie składania oświadczenia o zawarciu małżeństwa pełnomocnictwo było nieważne lub skutecznie odwołane.
Najważniejsze problemy powyżej wymienionych przesłanek zostały opisane poniżej.
1.1. Przeszkody do zawarcia małżeństwa, a zagrożenia karne.
Analizując powyższe należy uznać, że przesłanki wynikające z przeszkód są jasne i nie wymagają głębszego doprecyzowania. Jedynie na marginesie wskazać należy, że bigamia – oprócz tego, iż jest to przesłanka unieważnienia małżeństwa – jest również przestępstwem, za które grozi kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Natomiast odnosząc się do przesłanki zawarcia małżeństwa między krewnymi w linii prostej lub rodzeństwem wskazać należy, że samo w sobie zawarcie takiego małżeństwa nie jest spenalizowane, jednak stosunki płciowe między tymi osobami już tak, dlatego takie małżeństwo może prowadzić do popełnienia przestępstwa zagrożonego karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
1.2. Zawarcie małżeństwa przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli.
Przesłanka druga, tj. dotycząca złożenia oświadczenia woli przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli określa stan, w którym osoba nie ma rozeznania, możliwości rozumienia zachowań własnych i innych osób. Nie zdaje sobie ona sprawy ze znaczenia i skutków własnego postępowania. Stan taki musi przy tym wynikać z przyczyny wewnętrznej, np. niepoczytalności, a więc położenia, w jakim znajduje się osoba składająca oświadczenie woli, a nie z okoliczności zewnętrznych, w jakich się znalazła. Powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest swobodne, gdy zarówno proces decyzyjny, jak i uzewnętrznienie woli nie zostały zakłócone przez zły stan psychiki lub zakłócenie procesu myślowego osoby składającej oświadczenie woli. (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2024 r., II CSKP 1800/22). Stan wyłączający świadome wyrażenie woli może być zatem wynikiem: choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych spowodowane np. spożyciem alkoholu, narkotyków, czy innych substancji psychoaktywnych.
Przed zawarciem małżeństwa kierownik stanu cywilnego, jeżeli poweźmie uzasadnioną wątpliwość co do stanu zdrowia osoby, która planuje zawrzeć związek małżeński i jego zdolności do zawarcia takiego związku lub złożenia oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński, może zażądać stosownego zaświadczenia lekarskiego. Natomiast możliwość ta nie może być nadużywana i powinna być stosowana na zasadzie wyjątku, gdyż jest to ingerencja w prawa i wolności obywatelskie i może godzić w dobra osobiste danej osoby (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 2012 r., IV CSK 240/11).
1.3. Błąd co do tożsamości.
Kolejna przesłanka orzeczenia unieważnienia małżeństwa odnosi się tylko do błędu co do tożsamości drugiej osoby, tj. drugiego małżonka. Polega na błędnym przekonaniu, że zawieramy małżeństwo z konkretną osobą, a w rzeczywistości jest to ktoś inny np. zawieramy małżeństwo z kimś bardzo podobnym do naszego wybranka (np. jego bliźniakiem) i nie mamy świadomości, iż jest to inna osoba. Przesłanka ta nie ma zastosowania do właściwości osobistych np. choroby małżonka.
1.4. Oświadczenie złożone pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej.
W zakresie kolejnej przesłanki, tj. oświadczenia złożonego pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, należy uznać, że stan niebezpieczeństwa w niej opisany został zawężony jedynie do zagrożenia natury osobistej, a więc nawet istotne zagrożenia majątkowe nie będą miały znaczenia dla zaistnienia groźby bezprawnej w rozumieniu przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 grudnia 2021 r., V CSK 341/21).
Powyższe oznacza, że niebezpieczeństwo, którego groźba dotyczy powinno mieć charakter niematerialny, np. zagrażać dobrom osobistym małżonka lub innej osoby, ich zdrowiu lub życiu. Groźba dotycząca kwestii majątkowych nie jest przesłanką unieważnienia małżeństwa, np. jeśli rodzic powie, że nie przepisze majątku na swoje dziecko, jeśli to nie ożeni się z konkretną przez niego wskazaną osobą i pod wpływem namów rodzica takie małżeństwo zostaje zawarte, to nie podlega ono unieważnieniu na podstawie tej przesłanki (podobnie: Agnieszka Szczekala w: Groźba w prawie karnym, Mozgawa Marek (red.), opublikowano: WKP 2024).
1.5. Brak zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński przez pełnomocnika, nieważne/odwołane pełnomocnictwo.
W przypadku zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika, małżonek, który udzielił pełnomocnictwa może wnieść o jego unieważnienie, gdy brak było zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński przez pełnomocnika. Ponadto taka możliwość istnieje również, jeżeli pełnomocnictwo było nieważne lub skutecznie odwołane, chyba że małżonkowie podjęli wspólne pożycie – wtedy unieważnienie nie jest możliwe.
Podkreślenia wymaga, że nie można unieważnić małżeństwa po jego ustaniu, tj. np. po orzeczeniu rozwodu. Wyjątkiem jest wystąpienie przesłanek pokrewieństwa między małżonkami lub bigamii.
2. Podmioty uprawnione do wniesienia powództwa o unieważnienie małżeństwa, termin wytoczenia powództwa.
Prawo ściśle określa krąg osób, które mogą domagać się unieważnienia małżeństwa, tj. wnieść pozew do sądu, a uprawnienie to uzależnione jest od przesłanki, która jest podstawą tego żądania.
Unieważnienia małżeństwa zawartego przez mężczyznę, który nie ukończył lat osiemnastu oraz przez kobietę, która nie ukończyła lat szesnastu albo bez zezwolenia sądu zawarła małżeństwo po ukończeniu lat szesnastu, lecz przed ukończeniem lat osiemnastu, może żądać każdy z małżonków. Jednak nie można unieważnić małżeństwa z powodu braku określonego w przepisach wieku, jeżeli małżonek przed wytoczeniem powództwa osiągnął wymagane lata. Dlatego terminem końcowym do którego można złożyć przedmiotowy pozew jest osiągnięcie wieku, który zgodnie z ustawą lub orzeczeniem sądowym uprawnia do zawarcia małżeństwa. Natomiast od tej zasad jest wyjątek, gdyż w sytuacji, gdy kobieta zaszła w ciążę, jej mąż nie może żądać unieważnienia małżeństwa z powodu braku osiągnięcia wieku zgodnego z ustawą.
Podobnie jak w przypadku przeszkody wieku, tak w przypadku unieważnienia małżeństwa z powodu ubezwłasnowolnienia, z powodu choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego jednego z małżonków lub osób będących względem siebie przysposabiającym i przysposobionym, może żądać każdy z małżonków. Jednak nie można żądać unieważnienia małżeństwa, gdy odpowiednio ubezwłasnowolnienie zostało uchylone, ustała choroba psychiczna lub stosunek przysposobienia.
Inny krąg podmiotów uprawnionych został przewidziany przez ustawodawcę w przypadku przeszkód takich jak: pozostawanie w związku małżeńskim lub bycia krewnymi w linii prostej/rodzeństwem. W tych przypadkach unieważnienia małżeństwa może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny. Jednak w przypadku powinowatych w linii prostej z takim żądaniem mogą wystąpić jedynie małżonkowie.
Ustawa nie precyzuje katalogu podmiotów mających interes prawny w unieważnieniu małżeństwa, które mogą wytoczyć powództwo, jednak osoba taka powinna wykazać w jaki sposób zostało naruszone jej prawo przez zawarcie takiego małżeństwa, np. w przypadku bigamii – taką osobą może być małżonek z innego małżeństwa.
Unieważnienia małżeństwa z powodu przesłanek dotyczących wad oświadczenia woli, tj. określonych w pkt 1 ppk 2-4 niniejszego artykułu może żądać małżonek, który złożył oświadczenie dotknięte wadą. Nie można jednak żądać unieważnienia małżeństwa po upływie sześciu miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, od wykrycia błędu lub ustania obawy wywołanej groźbą – a w każdym wypadku po upływie lat trzech od zawarcia małżeństwa.
Podmiotem, któremu przysługuje legitymacja do wytoczenia powództwa o unieważnienie małżeństwa jest również prokurator. Może on także wstąpić do toczącego się postępowania. Ustawa nie ogranicza tego uprawnienia prokuratora do konkretnej przesłanki unieważnienia, a więc należy przyjąć, że może wytoczyć powództwo w zakresie dotyczącym każdej podstawy unieważnienia przewidzianej w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.
3. Unieważnienie małżeństwa po śmierci małżonka.
O ile okoliczności dotyczące możliwości unieważnienia małżeństwa jest jasna, gdy oboje małżonkowie żyją to sytuacja komplikuje się w przypadku śmierci jednego z nich. Zgon małżonków co do zasady nie jest przeszkodą do orzeczenia unieważnienia małżeństwa, jednak tylko w sytuacji, gdy powództwo zostało wytoczone przed śmiercią jednego lub dwojga małżonków. W przypadku, gdy zdarzenie to dotyczy jednego z małżonków sąd zawiesza postępowanie. Dalsze postępowanie uzależnione jest od tego, który z małżonków zmarł, tj. czy występował w procesie po stronie powodowej czy pozwanej. Jeżeli zmarł powód jego zstępni mogą w terminie 6 miesięcy od dnia wydania postanowienia o zawieszeniu postępowania wnieść o jego podjęcie. W ustawie uprawnienie to zostało przyznane jedynie zstępnym, a więc np. dzieciom, wnukom, zaś inni krewni nie mają legitymacji w tym zakresie.
Odmienna sytuacja występuje, gdy umrze pozwany – w takiej sytuacji sąd ustanawia dla niego kuratora, który wstępuje w miejsce zmarłego małżonka, a następnie sąd podejmuje zawieszone postępowanie.
W przypadku śmierci obojga małżonków postępowanie może toczyć się dalej z udziałem zstępnych i kuratora lub jeżeli po stronie pozwanej byli obydwoje małżonkowie z udziałem dwóch kuratorów. Co do zasady w chwili śmierci jednego z małżonków małżeństwo ustaje, jednak zasada dotycząca braku możliwości unieważnienia po jego ustaniu w tym przypadku nie ma zastosowania, gdyż przepisy o unieważnieniu małżeństwa po śmierci małżonka mają charakter szczególny.
4. Kwestie formalne.
Sądem właściwym do wniesienia powództwa o unieważnienie małżeństwa jest sąd okręgowy, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu. W przypadku braku takiej podstawy wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a jeżeli i tej przesłani nie ma – sąd miejsca zamieszkania powoda. Od pozwu o unieważnienie małżeństwa należy uiścić stałą opłatę w kwocie 200 zł. W orzeczeniu kończącym postępowanie sąd może jednak obciążyć stronę dodatkowymi kosztami, w zależności od treści wyroku.
Podsumowując, wskazać należy, że istnieje szereg przesłanek, które mogą być podstawą do unieważnienia małżeństwa wynikających zarówno z wad oświadczenia woli jak i przeszkód do zawarcia małżeństwa, jednak w postępowaniu sądowym należy udowodnić ich istnienie.
Adw. Gabriela Górka, Associate w Kancelarii Ungier Gliniewicz i Wspólnicy.
Niniejszy artykuł nie stanowi porady prawnej. W przypadku wątpliwości co do swoich uprawnień lub co do dalszego postępowania pamiętaj, że warto skonsultować się z zawodowym prawnikiem. Zapraszamy do kontaktu pod adresem email: kancelaria@ugwlaw.pl.