Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. W niniejszym artykule przedstawiona zostanie możliwość jej odwołania z uwagi na postawę obdarowanego względem darczyńcy.
Ustawodawca w treści art. 898 §1 k.c. zawarł uprawnienie darczyńcy do odwołania wykonanej już darowizny w przypadku tzw. rażącej niewdzięczności osoby obdarowanej. Pozostałymi warunkami do skutecznego odwołania umowy darowizny jest brak upływu rocznego terminu od dnia, w którym darczyńca dowiedział się o rażącej niewdzięczności obdarowanego, nieprzebaczenie obdarowanemu oraz nienaruszenie przez czynność odwołania darowizny powszechnie przyjętych zasad współżycia społecznego.
O ile wskazane jako „pozostałe przesłanki” nie przysparzają problemów interpretacyjnych, tak pojęcie „rażącej niewdzięczności” jest niejednoznaczne – przy czym wskazać należy, iż nie zostało one wprost określone w powszechnie obowiązujących przepisach prawa. W związku z powyższym, celem interpretacji wsskazanego pojęcia, należy odwoływać się bezpośrednio do dorobku wypracowanego dotychczas przez orzecznictwo oraz doktrynę – który to odnosi się do oceny zachowania obdarowanego, dokonanej m. in. w oparciu o powszechnie obowiązujące normy moralne oraz cechy indywidualne stron umowy darowizny.
Powyższe wskazuje zatem, że każdy przypadek należy rozpatrywać indywidualnie. Użycie przez ustawodawcę pojęcia niedookreślonego należy w tym wypadku uznać za prawidłową decyzję, z uwagi na brak obiektywnej możliwości wskazania katalogu przesłanek dotyczących jednostkowych sytuacji, co w konsekwencji mogłoby prowadzić do niesprawiedliwych oraz niezgodnych z normami moralnymi rozwiązań. Nie każde zatem zachowanie obdarowanego (naganne z punktu widzenia norm moralnych) będzie stanowiło podstawę do odwołania darowizny. Aby można było mówić o niewdzięczności
w stopniu rażącym, zachowanie obdarowanego należy zestawić z elementem obiektywnym, będącym wynikiem oceny dokonanej z punktu widzenia rozsądnego, postronnego obserwatora oraz z elementem subiektywnym, odwołującym się do poczucia krzywdy po stronie darczyńcy. Poprzez rażącą niewdzięczność obdarowanego należy zatem rozumieć świadome zachowanie obdarowanego, skierowane przeciwko darczyńcy w nieprzyjaznym zamiarze, cechujące się znacznym nasileniem złej woli i zmierzające do wyrządzenia darczyńcy krzywdy lub szkody majątkowej, w świetle obowiązujących zasad moralnych, odczuwane przez darczyńcę wysoce ujemnie (por. Janas Aleksandra w Fras Mariusz (red.), Habdas Magdalena (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom V. Zobowiązania. Część szczególna (art. 765–921, WKP 2018).
Za rażącą niewdzięczność uznać zatem należy zachowanie kłócące się z elementarnym poczuciem przyzwoitości, m. in. takie jak: dopuszczenie się przez obdarowanego wobec darczyńcy czynu przestępnego (skierowanego przeciwko jego życiu, nietykalności cielesnej, zdrowiu fizycznemu lub psychicznemu, czci i godności osobistej i zawodowej oraz przeciwko jego mieniu), odmowę świadczenia pomocy i opieki (zwłaszcza jeśli obowiązek jej niesienia wynika również ze stosunków rodzinnych), rozpowszechnianie informacji uwłaczających darczyńcy czy też żądanie eksmisji rodzica z mieszkania, stanowiącego przedmiot darowizny i zarazem jego życiowy dorobek.
Należy przy tym pamiętać, że w pojęciu rażącej niewdzięczności nie mieszczą się krzywdy wyrządzone darczyńcy nieumyślnie (w sposób niezamierzony), wyrządzone umyślnie, lecz nieprzekraczające granic zwykłych konfliktów rodzinnych. Za rażącą niewdzięczność nie będą mogły zostać również uznane incydentalne i podyktowane emocjami wypowiedzi czy gesty, które są przejawem konfliktu rodzinnego, spowodowanego przez obie jego strony, a tym bardziej jeśli były sprowokowane przez darczyńcę, którego zachowanie stanowi istotną przyczynę konfliktu.
Co do zasady, zachowanie obdarowanego wypełniające znamiona rażącej niewdzięczności powinno być skierowane bezpośrednio wobec darczyńcy, jednakże zgodnie z obowiązującym orzecznictwem darowizna może zostać odwołana także wówczas, gdy wysoce naganne zachowanie obdarowanego skierowane jest wprawdzie bezpośrednio przeciwko osobie bliskiej darczyńcy, ale dotyka jednocześnie odczuć samego darczyńcy i to w taki sposób, że usprawiedliwia ocenę postawy obdarowanego jako rażąco niewdzięcznej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 1988 roku, sygn. akt II CKN 688/97).
Tytułem końca wskazać należy, że oświadczenie o odwołaniu darowizny należy określić jako czynność jednostronną oraz prawo-kształtującą, bowiem jego skutkiem jest bezpośredni wpływ na zawartą pomiędzy stronami umowę darowizny. Powinno ono zostać dokonane na piśmie, z uwagi na ewentualne kwestie dowodowe w postępowaniu sądowym, przy czym stanie się ono skuteczne z chwilą, w której odbiorca oświadczenia (obdarowany) będzie miał możliwość zapoznania się z treścią oświadczenia.
Bartłomiej Ambrożek, Adwokat w Kancelarii Ungier Gliniewicz i Wspólnicy
Niniejszy artykuł nie stanowi porady prawnej. W przypadku wątpliwości co do swoich uprawnień lub co do dalszego postępowania pamiętaj, że warto skonsultować się z zawodowym prawnikiem.