Z reguły alimenty kojarzymy ze sprawami związanymi z należnymi dziecku pieniędzmi i w praktyce w większości przypadków tak jest. Jednak należy pamiętać, że obowiązek alimentacyjny nie dotyczy wyłącznie dzieci, co więcej nie jest ograniczony wiekiem osoby uprawnionej oraz nie zawsze też przyjmuje walor materialny.

Czym zatem jest obowiązek alimentacyjny?

W skrócie jest to instytucja prawna, która ma zapewnić środki utrzymania, a w razie potrzeby także środki wychowania tym uprawnionym, którzy nie są w stanie własnymi siłami zaspokoić swych usprawiedliwionych potrzeb.

Często nie zdajemy sobie sprawy, że alimenty pod pewnymi warunkami obciążają każdego z krewnych w linii prostej (krewnymi w linii prostej są osoby, z których jedna pochodzi od drugiej) tj. rodziców względem dzieci, dzieci względem rodziców, dziadków względem wnuków, wnuków względem dziadków, a także rodzeństwo względem rodzeństwa.

W tym miejscu należy stanowczo podkreślić, że sytuacje, kiedy obowiązek alimentacyjny obciąży innych krewnych niż rodziców względem dzieci, jest w praktyce mocno ograniczony. Podstawą do uzyskania alimentów od innych krewnych np. gdy alimenty te chce uzyskać rodzic od dziecka lub dziecko uzyskać od dziadków (gdy jeden z rodziców nie żyje, a drugi nie może samodzielnie utrzymać dziecka) – jest popadniecie przez taką osobą w niedostatek. Co to takiego ten niedostatek? W uproszczeniu stan niedostatku występuje wtedy, gdy uprawniony do alimentów nie posiada w ogóle lub nie posiada dostatecznych własnych środków, które pozwalałby na zaspokojenie jego usprawiedliwionych potrzeb oraz nie może ich osiągnąć „własnymi siłami”.

Istotna z punktu widzenia obowiązku alimentacyjnego, jest także kolejność obciążania obowiązkiem alimentacyjnym. I tak obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed rodzeństwem. Jeżeli jest kilku zstępnych lub wstępnych – obciąża bliższych stopniem przed dalszymi. Co najważniejsze obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma osoby zobowiązanej w bliższej kolejności albo gdy osoba ta nie jest w stanie uczynić zadość swemu obowiązkowi lub gdy uzyskanie od niej potrzebnych uprawnionemu środków utrzymania jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami i osoba uprawniona popadła w niedostatek.

Do kręgu osób uprawnionych do alimentów pod pewnymi warunki zalicza się również byłych małżonków. Obowiązek jednego małżonka do dostarczania środków utrzymania drugiemu małżonkowi po rozwiązaniu lub unieważnieniu małżeństwa albo po orzeczeniu separacji wyprzedza obowiązek alimentacyjny krewnych tego małżonka. Możliwość żądania alimentów od byłego małżonka różnicujemy w zależności od tego kto został uznany winnym rozpadu małżeństwa. Jeżeli dana osoba nie została wyłącznie winna rozpadu małżeństwa, może żądać alimentów od drugiego tylko w wypadku, gdy popadł/a w niedostatek. Natomiast jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego, drugi może domagać się od niego alimentów, gdy rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie jego sytuacji materialnej tj. w tym zakresie nie musi wystąpić stan niedostatku. Odmiennie niż w zakresie alimentów pomiędzy krewnymi w tym przypadku występują pewne ramy czasowe w których możemy domagać się alimentów od byłego małżonka. Na przykład, obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu kończy się, gdy ten zawrze ponownie małżeństwo. Ponadto, gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozpadu małżeństwa, obowiązek wygasa także z upływem pięciu lat od dnia orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni.

Ciekawostką może być również fakt, że do kręgu osób objętych obowiązkiem alimentacyjnym zalicza się również męża matki tzw. ojczyma lub żonę ojca tzw. macochę. Otóż dziecko może żądać świadczeń alimentacyjnych od męża swojej matki, nie będącego jego ojcem, jeżeli odpowiada to zasadom współżycia społecznego. Takie samo uprawnienie przysługuje dziecku w stosunku do żony swego ojca, nie będącej jego matką. Przykładowo, ojczym przez znaczną część życia utrzymywał swego pasierba, następnie rozstał się z matką dziecka zaś ojciec biologiczny dziecka nie żyje – tym samym zasady współżycia pozwalają na obciążenie ojczyma alimentami. Obowiązek ten działa też w drugą stronę tj. mąż matki dziecka, nie będący jego ojcem, może żądać od dziecka swojej żony świadczeń alimentacyjnych, jeżeli przyczyniał się do wychowania i utrzymania dziecka, a żądanie jego odpowiada zasadom współżycia społecznego. Takie samo uprawnienie przysługuje żonie ojca dziecka, nie będącej matką dziecka.

Omawiając pojęcie obowiązku alimentacyjnego należy również wspomnieć, że zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego. W praktyce polega to na tym, że wysokość alimentów jest uzależniona od potrzeb dziecka lub innej osoby z kręgu uprawnionych oraz jest ustalana w oparciu o możliwości zarobkowe dłużnika alimentacyjnego np. ojca.

Nie ulega wątpliwości, że najszerszy zakres ma obowiązek alimentacyjny rodziców względem dzieci i stanowi lwią część wszystkich spraw o alimenty. Rodzice bowiem obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. Tym samym, dopóki dziecko nie będzie „samowystarczalne”, dopóty rodzic musi wywiązywać się ze swego obowiązku alimentacyjnego. Nie ma tu znaczenia wiek dziecka tj. powszechny jest mit, że obowiązek ten obowiązuje np. do 18 roku życia albo do 26 roku życia. Natomiast co warte podkreślenia – od obowiązku alimentacyjnego względem pełnoletnich dzieci znacznie prościej jest się uwolnić. Rodzice bowiem mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się tj. nie podejmuje próby usamodzielnienia się pomimo, że nie ma obiektywnych przeszkód do tego. Co do nadmiernych trudności dla rodzica, przykładem może być jego choroba, brak możliwości znalezienia zatrudnienia, niepełnosprawność itp.

Warto również wskazać, że samo wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie albo wobec osoby niepełnosprawnej może polegać w całości lub w części na osobistych staraniach o utrzymanie lub o wychowanie uprawnionego tj. nie liczą się tylko i wyłącznie pieniądze, liczą się również niematerialne starania wkładane w opiekę nad dzieckiem.

Na zakończenie proszę pamiętać, że obowiązek alimentacyjny obciąża rodziców dziecka niezależnie od tego, czy rodzicom tym przysługuje władza rodzicielska czy też nie.

Podsumowując:

Obowiązek alimentacyjny względem dzieci nie jest ograniczony wiekiem dziecka.
Alimentów od rodzica może żądać również dziecko pełnoletnie, jeżeli nie jest w stanie nadal utrzymać się samodzielnie, przy czym rodzic może się od tego obowiązku uwolnić jedynie wtedy gdy jest one połączone z nadmiernym dla niego uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się.
Nie można żądać alimentów na niepełnoletnie dziecko jedynie wtedy, gdy posiada ono majątek, z którego dochód pozwala na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania.
W niektórych przypadkach w celu wywiązania się z obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, rodzic winien jest pozbyć się swojego majątku.
Obowiązek alimentacyjny to nie tylko kwoty pieniężne, ale również osobiste starania w wychowaniu dzieci.
Alimentów od innych krewnych np. od dziadków czy rodzeństwa można żądać jedynie wtedy gdy rodzice nie żyją lub nie są w stanie wywiązać się z obowiązku alimentacyjnego i jedynie wtedy gdy osoba uprawniona popadła w niedostatek. To samo obowiązuje w konfiguracji, gdy rodzic żąda alimentów od dziecka.
Możliwość żądania alimentów od byłego małżonka jest uzależniona od winy w rozpadzie małżeństwa. Małżonek, który nie został wyłącznie winny i znajduje się w niedostatku, może żądać alimentów od drugiego, niezależnie od tego czy poniósł on winę w rozpadzie małżeństwa czy też nie. W przypadku gdy były małżonek został uznany wyłącznie winny rozpadowi małżeństwa, można od niego ubiegać się alimentów, gdy Twoja sytuacja majątkowa istotnie pogorszyła się w wyniku rozwodu.
Nie można żądać alimentów od byłego małżonka, gdy ponownie zawrze się związek małżeński.
Nie można żądać alimentów od małżonka, który nie został uznany za wyłącznie winnego po upływie 5 lat od orzeczenia rozwodu chyba, że sąd uzna inaczej.

Patryk Dwojak, Adwokat w Kancelarii Ungier Gliniewicz i Wspólnicy

Niniejszy artykuł nie stanowi porady prawnej. W przypadku wątpliwości co do swoich uprawnień lub co do dalszego postępowania pamiętaj, że warto skonsultować się z zawodowym prawnikiem.

Zapraszamy do kontaktu pod adresem email: kancelaria@ugwlaw.pl.