UWAGI OGÓLNE

Testament ustny obok testamentu podróżnego (art. 953 k.c.) oraz testamentu wojskowego (art. 954 k.c.) jest jednym ze szczególnych przypadków powołania do dziedziczenia, którego skuteczność uzależniona jest od wystąpienia konkretnych okoliczności wymienionych przez ustawodawcę na gruncie Kodeksu cywilnego. W niniejszym artykule przedstawione zostaną warunki sporządzenia ważnego testamentu ustnego, znajdującego najszersze zastosowanie wśród wymienionych powyżej form testamentów szczególnych.

DEFINICJA ORAZ WARUNKI SKUTECZNOŚCI TESTAMENTU USTNEGO

Zgodnie z treścią art. 952 k.c., jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.

Powyższe oznacza zatem, że testament ustny nie może zostać sporządzony w dowolnym momencie, a jedynie w dwóch wyraźnie wskazanych przez ustawodawcę przypadkach, tj.:

zaistnienia obawy rychłej śmierci;
wystąpienia szczególnych okoliczności, na skutek których sporządzenie testamentu w zwykłej formie jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.

Obawa rychłej śmierci jest pojęciem nieostrym. Zgodnie z orzecznictwem kluczowym słowem użytym w treści art. 952 §1 k.c., na które należy zwrócić szczególną uwagę, jest „rychłość” – które wskazuje w sposób jednoznaczny na sytuację, w której to śmierć spadkodawcy ma nastąpić wkrótce, nagle. Warto przy tym pamiętać, że obawy rychłej śmierci nie uzasadnia sam podeszły wiek spadkodawcy ani utrzymujący się przez dłuższy czas zły stan zdrowia (wywołany np. przewlekłym schorzeniem lub nieuleczalną chorobą). Obawa rychłej śmierci może zostać zatem uznana za spełnioną w sytuacji, w której w stanie zdrowia danej osoby następuje nagłe pogorszenie lub pojawią się nowe rokowania wskazujące na nadzwyczajną bliskość czasową śmierci spadkodawcy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 lipca 2003 roku, sygn. akt. V CK 120/02, OSNC 2004/10 poz. 159). Zaakcentować w tym miejscu należy, że aby testament ustny, sporządzony w oparciu o opisywaną przesłankę, był ważny, stan obawy rychłej śmierci musi istnieć w chwili sporządzania testamentu.

Drugą przesłanką umożliwiającą sporządzenie testamentu ustnego jest zaistnienie szczególnych okoliczności, wskutek których zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Przesłanka ta nie została w żaden sposób zdefiniowana przez ustawodawcę, co oznacza, że zbiór okoliczności umożliwiających skorzystanie z formy testamentu ustnego w praktyce, w oparciu o ww. przesłankę, jest niezwykle szeroki, a każda sytuacja powinna być oceniana indywidualnie, w oparciu o wypracowany dotychczas dorobek orzeczniczy. Do szczególnych okoliczności mogą zostać zaliczone m.in. działania wojenne, klęska żywiołowa, epidemia, przerwanie komunikacji, odizolowanie spadkodawcy w związku z chorobą zakaźną lub stan zdrowia uniemożliwiający poruszanie się.

Niezależnie od powyższego pamiętać należy, że istniejąca obiektywna możliwość sporządzenia testamentu własnoręcznego, notarialnego lub alograficznego przez spadkodawcę wyklucza możliwość skutecznego sporządzenia testamentu w formie ustnej. W orzecznictwie wskazuje się ponadto, że badając możliwość sporządzania testamentu w zwykłej formie, należy brać pod uwagę wyłącznie trudności dotykające osoby spadkodawcy, jednakże możliwość uzyskania pomocy ze strony innych osób przy pokonywaniu przeszkód w posłużeniu się zwykłą formą testamentu nie wyklucza z góry skorzystania z formy testamentu ustnego (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 6 sierpnia 1958 roku, sygn. akt I CR 512/58, OSPiKA 1960/2, poz. 37).

Warunkiem ważności testamentu sporządzonego w omawianej formie jest pochodzenie wyłącznej inicjatywy od spadkodawcy w przedmiocie zarówno samego sporządzenia testamentu (tzw. wola testowania) oraz wobec decyzji o powołaniu osób do spadkobrania. Co za tym idzie, odczytanie sporządzonego przez inna osobę pisemnego projektu testamentu z jednoczesnym oświadczeniem spadkodawcy o akceptacji jego treści nie będzie skutkowało ważnością testamentu w omawianej formie.

ŚWIADKOWIE TESTAMENTU USTNEGO

Skuteczne sporządzenie testamentu w formie ustnej wymaga złożenia oświadczenia woli spadkodawcy przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Świadkiem testamentu ustnego może być osoba, która:

posiada pełną zdolność do czynności prawnych;
nie jest niewidoma, głucha lub niema;
potrafi czytać oraz pisać;
władająca językiem, w którym spadkodawca sporządza testament ustny;
nie została skazana prawomocnie za składanie fałszywych zeznań.

Wskazać w tym miejscu należy, że udział świadka niespełniającego powyższych warunków skutkuje nieważnością sporządzonego testamentu ustnego.

Świadkiem może być przy tym zarówno osoba wezwana do tego celu przez spadkodawcę, jak i przypadkowo obecna podczas składania oświadczenia woli w tym zakresie. Należy jednak pamiętać,
że spadkodawca musi kierować swoje oświadczenie woli do świadka w sposób dla niego zrozumiały, a świadek musi mieć świadomość, że testator sporządza w jej obecności testament ustny.

Niezależnie od powyższego, świadkiem podczas sporządzanego testamentu ustnego nie może być osoba, wobec której w ostatniej woli testatora przewidziano jakiekolwiek korzyści. Świadkami nie mogą być ponadto: małżonek spadkodawcy, jego krewni lub powinowaci w stopniu przysposobienia pierwszym oraz drugim, jak i osoby pozostające ze spadkodawcą w stosunku przysposobienia. W przypadku, w którym świadkiem testamentu pozostaje osoba wymieniona w niniejszym akapicie, nieważne jest jedynie postanowienie przysparzające korzyść ww. osobie. Niemniej jednak w sytuacji, w której z ostatniego oświadczenia woli testatora wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie mógłby sporządzić testamentu o danej treści, nieważny pozostaje cały sporządzony testament ustny.

POTWIERDZENIE SPORZĄDZENIA TESTAMENTU USTNEGO

Zgodnie z treścią art. 952 §2 k.c. treść testamentu ustnego może zostać stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze ostatnie oświadczenie woli spadkodawcy przed upływem roku od dnia jego złożenia. Pismo stwierdzające treść testamentu powinno zawierać treść ostatniej woli testatora oraz miejsce, jak i datę złożenia oświadczenia. Wskazać w tym miejscu należy, że pismo potwierdzające treść ostatniej woli testatora, aby było skuteczne, musi zostać podpisane przez spadkodawcę i przynajmniej dwóch świadków albo przez wszystkich obecnych świadków (w tym przypadku bez wymogu podpisu spadkodawcy).

W przypadku, w którym treść oświadczenia woli testatora nie została potwierdzona w powyższy sposób, treść testamentu może zostać stwierdzona w terminie 6 miesięcy, liczonym od dnia otwarcia spadku, poprzez złożenie zgodnych zeznań świadków przed sądem. Jeżeli zaś przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.

Procedura przesłuchania świadków testamentu ustnego została uregulowana w treści art. 661-662 k.p.c. Warto przy tym pamiętać, że zgodnie z treścią art. 661 §1 k.p.c. kto dowie się o śmierci spadkodawcy oraz o tym, że treść testamentu ustnego nie została spisana, obowiązany jest niezwłocznie zawiadomić o tym sąd spadku oraz podać imiona, nazwiska i adresy świadków testamentu, jeżeli okoliczności te są mu znane, przy czym zgodnie z §2 ww. artykułu wynika, że kto nie dopełnia obowiązku przewidzianego w paragrafie poprzedzającym, odpowiada za wynikłą stąd szkodę, nadto sąd spadku może wymierzyć mu grzywnę.

Podsumowując, skuteczne sporządzenie testamentu w formie ustnej może nastąpić jedynie w konkretnie wskazanych przez ustawodawcę sytuacjach, przy czym nakłada na świadków ostatniej woli testatora szereg określonych obowiązków.

Bartłomiej Ambrożek, Adwokat w Kancelarii Ungier Gliniewicz i Wspólnicy

Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej. W przypadku wątpliwości co do swoich uprawnień lub co do dalszego postępowania pamiętaj, że warto skonsultować się z zawodowym prawnikiem (zapraszamy do kontaktu: kancelaria@ugwlaw.pl).