W pierwszej części niniejszego wpisu omówione zostaną przesłanki, które obligatoryjnie muszą zostać spełnione, aby dopuszczalne było dokonanie potrącenia, w dalszej części natomiast zagadnienia związane m. in. ze sposobem dokonania potrącenia, jak również jego skutkami.
Wracając zatem do przesłanek dopuszczalności dokonania potrącenia – pierwszą z nich jest wzajemność wierzytelności, co oznacza, że dłużnik jest jednocześnie wierzycielem swojego wierzyciela, a wierzyciel jest dłużnikiem swojego dłużnika. Zwracam uwagę, że wierzytelności wynikające z łączących strony stosunków prawnych, które mają być przedmiotem potrącenia, mogą wynikać z różnych tytułów prawnych. Stosunki, które kreują te wierzytelności, nie muszą być ze sobą zatem powiązane. Przepisy nie zawierają również żadnych ograniczeń w zakresie możliwości potrącania wierzytelności wzajemnie przysługującym stronom pod kątem ich pochodzenia. Zawsze jednak do potrącenia dochodzi w stosunku między wierzycielem, a dłużnikiem będącym jednocześnie jego wierzycielem. Drugą przesłanką jest jednorodzajowość świadczeń, a więc takich których przedmiotem są jednocześnie pieniądze albo rzeczy oznaczone tylko co do gatunku i zarazem są tej samej jakości. Definicja rzeczy oznaczonych co do gatunku stanowi, że posiadają one cechy rodzajowe właściwe dla większej liczby przedmiotów, są także zastępowalne. Kolejna przesłanka to wymagalność obu wierzytelności, przy czym wyjaśnienia wymaga tutaj pojęcie „wymagalności”. Jest to bowiem chwila, od której wierzyciel ma prawo żądać zrealizowania świadczenia przez dłużnika. Ostatnią przesłanką jest zaskarżalność potrącanych wierzytelności, a należy ją rozumieć przez możliwość dochodzenia ich np. przed sądem.
Konieczne w tym miejscu wydaje się również omówienie zagadnienia związanego z możliwością potrącenia wierzytelności przedawnionej. Co do zasady jest możliwe dokonanie potrącenia względem wierzytelności już przedawnionych, nie mniej dochodzi do niego jedynie w dwóch sytuacjach. Pierwsza zachodzi, gdy do przedawnienia wierzytelności doszło po nastąpieniu momentu, w którym dopuszczalne stało się już potrącenie (o przesłankach dopuszczalności potrącenia pisałam na wstępie), druga – dłużnik zrzeknie się korzystania z zarzutu przedawnienia.
Zwracam szczególną uwagę na listę wierzytelności, które nie mogą zostać umorzone przez potrącenie. Należą do nich wierzytelności nieulegające zajęciu, wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania, wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych, wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisyszczególne. Zatem, aby móc potrącić wierzytelność muszą zostać spełnione łącznie wszystkie powyżej wskazane przesłanki, zaś brak spełnienia chociażby jednej z nich powoduje, że potrącenie nie jest możliwe.
Bardzo istotnym elementem ustawowego potrącenia, bez spełnienia którego nie można mówić o skuteczności potrącenia, jest sposób jego dokonania. Otóż potrącenie dokonywane jest przez złożenie jednostronnego oświadczenia woli przez jedną ze stron będącą wierzycielem, drugiej stronie będącej zarówno dłużnikiem osoby składającej oświadczenie, jak i jej wierzycielem. Zatem potrącenie następuje bez jakiegokolwiek udziału drugiej strony, a z doświadczenia mogę również dodać, że niejednokrotnie wbrew jej woli. Trzeba w tym miejsce pamiętać, że oświadczenie to zostaje skutecznie złożone dopiero z chwilą, gdy doszło do drugiej strony będącej wierzycielem wzajemnym w taki sposób, aby mogła się ona zapoznać z jego treścią. Zasadnym wydaje się postanowienie w tym miejscu pytania – w jakiej formie może zostać złożone oświadczenie woli o potrąceniu i co powinno zawierać? Otóż może ono zostać złożone w formie dowolnej, a nawet ustnie. Nie mniej mając na względzie ewentualne późniejsze trudności dowodowe związane z wykazaniem zarówno treści samego oświadczenia, jak również chwili jego dotarcia do drugiej strony – rekomendowałabym wyłącznie formę pisemną. Oświadczenie powinno zawierać szczegółowe określenie wierzytelności przysługujących stronom, precyzyjne określenie ich wysokości, a także kwoty pozostałej po potrąceniu.
Skutkiem potrącenia jest umorzenie potrącanych wierzytelności do wysokości tej spośród nich, która jest niższa. W takiej sytuacji, wierzyciel, któremu przysługuje wyższa wierzytelność zachowuje częściowo swą wierzytelność, która jest różnicą między jej wysokością, a kwotą wierzytelności potrącanej. Wynika z tego, iż na skutek potrącenia pomiędzy stronami powstaje taki stan jaki nastąpiłby, gdyby obaj dłużnicy spełnili swoje świadczenia.
Reasumując, wydaje się, że przypisany prawodawcy cel w zakresie ustanowienia przepisu prawnego dotyczącego ustawowego potrącenia został osiągnięty, bowiem przez dokonanie tej czynności uzyskuje się efekt podobny do wykonania dwóch świadczeń, których faktycznie strony nie muszą spełniać.
Joanna Danisz, Adwokat w Kancelarii Ungier Gliniewicz i Wspólnicy
Niniejszy artykuł nie stanowi porady prawnej. W przypadku wątpliwości co do swoich uprawnień lub co do dalszego postępowania pamiętaj, że warto skonsultować się z zawodowym prawnikiem. Zapraszamy do kontaktu pod adresem email: kancelaria@ugwlaw.pl.