Europejski nakaz aresztowania (ENA) to instytucja wprowadzona do unijnego porządku prawnego na mocy decyzji ramowej Rady UE z dnia 13.06.2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między Państwami Członkowskimi (2002/584/WSiSW). Do polskiego porządku prawnego europejski nakaz aresztowania został wprowadzony w wyniku akcesji Polski do Unii Europejskiej w dniu 1 maja 2004 r. i implementacji przedmiotowej decyzji, wyrażającej się we wprowadzeniu do polskiego kodeksu postępowania karnego nowych rozdziałów 65a oraz 65b.
Celem wprowadzenia przedmiotowej regulacji do unijnego porządku prawnego było zniesienie przestarzałej i niespełniającej swojej roli procedury ekstradycji między Państwami Członkowskimi i zastąpienie jej systemem przekazywania osób między organami sądowymi opartym na zasadzie wzajemnego uznawania. W swoim założeniu ENA miał uprościć skomplikowane procedury związane z ekstradycją, a tym samym zapobiec przewlekaniu prowadzonych postępowań.
Od samego początku wprowadzenia europejskiego nakazu aresztowania do unijnego porządku prawnego, Sądy krajowe Państw Członkowskich – jako organy wykorzystujące omawianą instytucję w praktyce – napotkały jednak dość znaczne problemy interpretacyjne dotyczące ENA i zajęły rozbieżne stanowiska w kwestii stosowania tej instytucji, w tym przede wszystkim w zakresie możliwości badania przez organ sądowy państwa wykonania nakazu przesłanek, które zdecydowały o jego wydaniu. Organy sądowe stanęły przed wskazanym wyżej problemem w obliczu konieczności wydawania decyzji w przedmiocie przekazania państwu wydania ENA osoby ściganej na jego podstawie. W Polsce, poruszone wyżej kwestie dotyczące Europejskiego nakazu aresztowania jednoznacznie rozstrzygnął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 lipca 2006 r. wydanej w sprawie o sygnaturze akt I KZP 21/06.
Definicję legalną europejskiego nakazu aresztowania zawiera art. 1 ust. 1 decyzji ramowej Rady UE z dnia 13.06.2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między Państwami Członkowskimi (2002/584/WSiSW). Zgodnie z jego treścią: „europejski nakaz aresztowania stanowi decyzję sądową wydaną przez Państwo Członkowskie w celu aresztowania i przekazania przez inne Państwo Członkowskie osoby, której dotyczy wniosek, w celu przeprowadzenia postępowania karnego lub wykonania kary pozbawienia wolności bądź środka zabezpieczającego”. Zgodnie natomiast z treścią art. 1 ust. 2 wskazanej wyżej decyzji, Państwa Członkowskie wykonują każdy europejski nakaz aresztowania w oparciu o zasadę wzajemnego uznawania i zgodnie z przepisami decyzji ramowej. Kolejne jednostki redakcyjne powołanego wyżej aktu prawnego określają sytuacje, w których państwo wykonania nakazu musi lub może odmówić wykonania ENA.
Opisane wyżej regulacje zostały wprowadzone w niemal identycznym kształcie do polskiego porządku prawnego. W polskim prawie karnym, przekazanie z terytorium RP osoby ściganej europejskim nakazem aresztowania zostało uregulowane w art. 607k i n. Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego. Zgodnie z treścią wskazanej wyżej regulacji przekazanie z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej osoby ściganej europejskim nakazem aresztowania, następuje w celu przeprowadzenia przeciwko niej, na terytorium innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, postępowania karnego lub wykonania orzeczonej kary pozbawienia wolności albo innego środka polegającego na pozbawieniu wolności. Polski ustawodawca, za europejskim, uregulował także przypadki, w których sąd ma obowiązek lub może odmówić wykonania nakazu i wydania osoby ściganej ENA.
Zgodnie z treścią art. 607p k.p.k. sąd odmawia wykonania ENA m. in. jeżeli przestępstwo, którego dotyczy nakaz, w wypadku jurysdykcji polskich sądów karnych, podlega darowaniu lub amnestii, czy naruszałoby to wolności i prawa człowieka i obywatela. Nie budzi zatem wątpliwości, że na organie sądowym państwa wykonania ENA ciąży obowiązek zbadania czy nakaz może zostać wykonany. Powyższe oznacza, że organ wykonania w pierwszej kolejności weryfikuje czy nakaz spełnia wymogi formalne, w tym czy został przedstawiony w oryginale, a następnie bada czy nie zachodzi żadna z okoliczności, która uzasadniałaby skorzystanie z obligatoryjnej lub fakultatywnej przesłanki odmowy jego wykonania. Problem stwarza natomiast kwestia zakresu uprawnienia sądu orzekającego o wykonaniu ENA do badania przesłanek jego wydania oraz – w przypadku stwierdzenia braku tych podstaw – prawa do domowy wykonania nakazu.
Dla określenia zakresu uprawnień sądu orzekającego o wykonaniu ENA do badania przesłanek jego wydania oraz odmowy jego wykonania kluczowym zagadnieniem wydaje się być w pierwszej kolejności określenie mocy wiążącej oraz zakresu, wspomnianej wyżej, zasady wzajemnego uznawania orzeczeń w Unii Europejskiej. Wskazać należy, że o ile zasada wzajemnego uznawania jest bowiem podstawą realizacji założeń Unii Europejskiej dotyczących ogólnoeuropejskiej współpracy sądowej w sprawach karnych, do której zobowiązały się Państwa Członkowskie, to już sama Decyzja ramowa Rady wskazuje sytuacje, w których zasada ta ulega pewnym ograniczeniom lub wyłączeniu.
Zasada wzajemnego uznawania nie została zdefiniowana w żadnym akcie prawnym Unii Europejskiej. Wyłaniający się z orzecznictwa ETS kształt zasady wzajemnego uznawania orzeczeń dość jednoznacznie precyzuje jednak wzajemne obowiązki Państw członkowskich w zakresie respektowania orzeczeń. W samym tekście powoływanej wyżej decyzji, jak i jej motywach znajduje się odwołanie do zasady wzajemnego uznawania orzeczeń jako podstawy dla wykonania europejskiego nakazu aresztowania. Chociaż Decyzja ramowa nie zawiera definicji zasady wzajemnego uznawania orzeczeń, z jej uregulowań odnoszących się do przesłanek odmowy wykonania ENA jednoznacznie wynika, że nie realizuje ona modelu automatycznego uznawania orzeczeń organów sądowych innych państw członkowskich.
Zakres kompetencji organu sądowego wykonującego nakaz został określony już w pierwszych artykułach Decyzji ramowej. Przepis art. 2 wskazuje, w jakich przypadkach można wystąpić o przekazanie osoby ściganej ENA. W kolejnych uregulowaniach zamieszczono natomiast katalog obligatoryjnych i fakultatywnych przesłanek odmowy wykonania nakazu oraz przesłanki warunkowego przekazania. Z powołanego wyżej art. 1 ust. 2 Decyzji jednoznacznie wynika, że Państwa Członkowskie Unii nie są uprawnione do rozszerzania katalogu przesłanek odmowy wykonania ENA w prawie krajowym wdrażającym decyzję ramową
Omawiane wyżej zagadnienia stały się także przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego, który w uchwale z dnia 20 lipca 2006 r. wydanej w sprawie o sygnaturze akt I KZP 21/06, stanął na stanowisku, że o tym, czy przekazanie osoby ściganej europejskim nakazem aresztowania następuje w celu przeprowadzenia przeciwko niej – na terytorium innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej – postępowania karnego, decydują nie przepisy państwa wykonania nakazu, ale przepisy państwa jego wydania, interpretowane z uwzględnieniem treści decyzji ramowej Rady Unii Europejskiej z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób pomiędzy Państwami Członkowskimi (2002/584/WSiSW), wydanie europejskiego nakazu aresztowania jest zaś dopuszczalne niezależnie od tego, czy postępowanie karne przeciwko osobie ściganej zostało wszczęte w państwie wydania nakazu. Przekazanie takiej osoby może jednak nastąpić tylko wtedy, gdy uwarunkowania podane jako podstawa wydania nakazu wskazują na to, że przeprowadzenie takiego postępowania jest prawnie możliwe. Sąd Najwyższy określił także zakres kompetencji sądu państwa wykonania nakazu wskazując, że organ sądowy państwa wykonania europejskiego nakazu aresztowania może odmówić przekazania osoby ściganej ENA, jeśli ustali, że nakaz ten wydany został wbrew przesłankom dopuszczalności jego wydania.
Argumentując zaprezentowane wyżej stanowisko, Sąd Najwyższy w uzasadnieniu prawnym wskazał, że przesłanki wykonania europejskiego nakazu aresztowania sformułowane zostały wyłącznie w art. 607p i art. 607r k.p.k, natomiast cel europejskiego nakazu aresztowania (przeprowadzenie postępowania karnego) stanowi jedną z przesłanek jego wydania, nie zaś wykonania. To do organu sądowego państwa wydania europejskiego nakazu aresztowania należy więc – zdaniem SN – dokonanie oceny, czy celem, w jakim żąda on przekazania osoby ściganej, jest przeprowadzenie postępowania karnego. Przesłanka ta (podobnie, jak na przykład istnienie podejrzenia popełnienia przestępstwa) nie może być zatem traktowana tak samo, jak przesłanki wykonania nakazu, a jeżeli – w bardzo ograniczonym zakresie – podlega kontroli przez organ sądowy państwa wykonania nakazu, to wyłącznie w kontekście dopuszczalności wydania nakazu a nie dopuszczalności przekazania osoby ściganej do państwa, w którym wydano nakaz.
Sąd Najwyższy podkreślił jednocześnie, że nie jest dopuszczalne weryfikowanie zasadności decyzji organu sądowego państwa wydania nakazu, które mają charakter ocenny. Do takich należy z pewnością ustalenie, że zachodzi uzasadnione przypuszczenie popełnienia przestępstwa przez osobę, której dotyczy nakaz. Odmienny charakter mają natomiast takie przesłanki, jak na przykład kompetencja konkretnego organu do wydania nakazu. W ocenie Sądu Najwyższego przesłanką wymagającą weryfikacji jest także cel, w jakim europejski nakaz aresztowania został wydany. Jeżeli cel ten nie występuje, organ sądowy winien odmówić przekazania osoby ściganej, przy czym odmowa ta nastąpi nie z powodu wystąpienia negatywnych przesłanek wykonania nakazu, ale z tego powodu, iż nakaz wydano pomimo braku spełnienia przesłanek jego wydania w państwie żądającym przekazania osoby ściganej (a zatem stwierdzenia, że decyzja przekazana organowi sądowemu państwa wykonania nakazu w istocie nie jest europejskim nakazem aresztowania). Nie ulega przy tym żadnej wątpliwości, że kontrolne badanie przesłanek wydania europejskiego nakazu aresztowania musi poprzedzić ocenę, czy nie zachodzą negatywne przesłanki jego wykonania. Przy czym Sąd Najwyższy podkreślił, że weryfikacja ta musi zostać ograniczona do zupełnie wyjątkowych wypadków, o czym przesądza zasada wzajemnego zaufania.
Odnosząc się do kwestii wymogu wszczęcia postępowania karnego lub jego etapu Sąd Najwyższy wskazał, że z przepisów decyzji ramowej Rady Unii Europejskiej z dnia 13 czerwca 2002 r. nie wynika, by w chwili wydania europejskiego nakazu aresztowania postępowanie karne musiało już się toczyć. Warunkiem jest natomiast, aby uruchomiona w państwie wydania nakazu procedura, w ramach której doszło do wydania decyzji o pozbawieniu osoby ściganej wolności, mogła doprowadzić do postępowania karnego. Określając funkcję, jaką pełni w systemie prawa polskiego art. 607k § 1 k.p.k., w którym wskazano na przeprowadzenie postępowania karnego wobec osoby ściganej jako na cel, w jakim może nastąpić jej przekazanie na terytorium innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, Sąd Najwyższy wskazał, że odwołanie się do celu przekazania w przepisie art. 607k § 1 k.p.k. oznacza, że ustawodawca dopuścił dokonanie przy przekazaniu osoby ściganej na terytorium innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej zastrzeżenia, iż przekazanie następuje w celu przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania karnego. Sformułowanie ,,w celu przeprowadzenia (…) postępowania karnego” musi być zdaniem Sądu interpretowane szeroko w tym sensie, że cel taki ma miejsce wówczas, gdy jedną z możliwych procedur, jakiej poddana być może osoba ścigana w państwie wydania nakazu, jest postępowanie karne. ,,Cel przeprowadzenia postępowania karnego” w rozumieniu art. 607k § 1 k.p.k. musi zaś być rozumiany ściśle w tym sensie, że przepis ten pozwala na sformułowanie zastrzeżenia, iż przekazanie osoby ściganej następuje tylko i wyłącznie pod warunkiem, że postępowanie, jakie ostatecznie zostanie wszczęte wobec osoby przekazanej, będzie postępowaniem karnym.
Przytoczone wyżej tezy i argumentację Sądu Najwyższego należy uznać za właściwe i w pełni uzasadnione. Chociaż tezy i argumentacja zaprezentowane w uchwale Sądu Najwyższego wydają się jednoznacznie określać kierunek interpretacji kompetencji polskich organów sądowych orzekających o wykonaniu ENA, należy pamiętać o tym, że w każdym przypadku rozstrzygania o przekazaniu osoby ściganej ENA państwu wydania nakazu, sąd musi badać opisane wyżej aspekty na gruncie okoliczności konkretnej sprawy.
Paulina Nowakowska, Adwokat w Kancelarii Ungier Gliniewicz i Wspólnicy
Niniejszy artykuł nie stanowi porady prawnej. W przypadku wątpliwości co do swoich uprawnień lub co do dalszego postępowania pamiętaj, że warto skonsultować się z zawodowym prawnikiem.
Zapraszamy do kontaktu pod adresem email: kancelaria@ugwlaw.pl.