Prawa pokrzywdzonego w postępowaniu karnym

Może się wydawać, że postępowanie karne skupia się głównie na osobie oskarżonego (podejrzanego) czyli sprawcy popełnionego czynu zabronionego. Istotnie celem każdego postępowania karnego jest ukaranie osoby odpowiedzialnej za popełnione przestępstwa (lub też uniewinnienie od zarzucanego czynu) – niemniej jednak, oskarżony nie jest jedyną stroną procesu.

Obok oskarżyciela publicznego, którym co do zasady jest prokurator, w procesie (od jego wszczęcia do prawomocnego zakończenia) uczestniczyć może także osoba pokrzywdzona czynem zabronionym.

Definicja pokrzywdzonego

Pokrzywdzonym w procesie karnym zgodnie z treścią art. 49 § 1 Kodeksu postępowania karnego (dalej „k.p.k.”) jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Prawa pokrzywdzonego małoletniego, częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolnionego, a także nieporadnego może na podstawie art. 51 k.p.k. wykonywać jego przedstawiciel lub opiekun. Za pokrzywdzonego, który zmarł, jego prawa wykonywać może jego osoba najbliższa lub pozostająca na jego utrzymaniu.

Rola pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym

W postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzonemu przysługują prawa strony, z których może on korzystać bez uprzedniego wniosku lub oświadczenia o przystąpieniu do postępowania w określonej roli. Przed pierwszym przesłuchaniem pokrzywdzonego poucza się o przysługujących mu prawach i ciążących na nim obowiązkach, kopię pouczenia pokrzywdzony otrzyma również w formie pisemnej.

Pokrzywdzony jako oskarżyciel posiłkowy

Sytuacja osoby pokrzywdzonej przestępstwem zmienia się wraz z wniesieniem do sądu właściwego do rozpoznania sprawy sporządzonego przez oskarżyciela publicznego aktu oskarżenia. Wówczas uprawnienia pokrzywdzonego mogą ulec zawężeniu. Pokrzywdzony, który chce nadal uczestniczyć w procesie na dotychczasowych prawach musi złożyć przed sądem oświadczenie o przystąpieniu do sprawy w charakterze strony procesowej czynnej, czyli oskarżyciela posiłkowego. Istotne jest, że aby zgłoszenie było skuteczne musi zostać dokonane przed rozpoczęciem przewodu sądowego – termin ten jest terminem prekluzyjnym, tj. nieprzywracalnym. Ustawodawca nie narzuca formy w jakiej oświadczenie ma zostać złożone. Może to być zatem forma pisemna lub ustna – oświadczenie zostanie złożone do protokołu rozprawy przed rozpoczęciem przewodu sądowego. Oświadczenie pokrzywdzonego ma charakter konstytucyjny co oznacza, że nie wymaga żadnej pozytywnej decyzji sądu dla swojej skuteczności.

Uprawnienia pokrzywdzonego

W postępowaniu przygotowawczym (przez cały okres jego prowadzenia) oraz w związku ze złożeniem oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego na etapie postępowania sądowego, pokrzywdzonemu przysługują następujące uprawienia:

1. Prawo do korzystania z pomocy pełnomocnika – pokrzywdzonemu podobnie jak oskarżonemu przysługuje prawo do wyznaczenia w sprawie profesjonalnego pełnomocnika (adwokata lub radcy prawnego), który będzie go zastępował przed organami postępowania przygotowawczego oraz przed sądem. Pokrzywdzony, który nie posiada środków może złożyć wniosek o wyznaczenie mu pełnomocnika z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów związanych z pełnomocnictwem bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.
2. Prawo do bezpłatnego korzystania z tłumacza w przypadku, gdy pokrzywdzony nie włada językiem polskim lub gdy osobą pokrzywdzoną jest niesłyszący lub niemy. Udział tłumacza w czynnościach dokonywanych z pokrzywdzonym ma duże znaczenie dla dalszego biegu sprawy. Pokrzywdzonemu powinno zależeć na odpowiednim wyjaśnieniu okoliczności popełnionego na jego szkodę przestępstwa, które przyczynią się do ujęcia i zatrzymania sprawcy oraz jego skazania.
3. Prawo do złożenia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego lub umorzeniu tego postępowania. Pokrzywdzony, który złożył zawiadomienie o możliwości dokonania przestępstwa ma prawo do zaskarżenia niekorzystnej dla niego decyzji organów ścigania. Zażalenie na postanowienie prokuratora wnosi się w terminie 7 dni od dnia doręczenia postanowienia do sądu właściwego do rozpoznania sprawy za pośrednictwem organu, który wydał skarżone postanowienie. Pokrzywdzony ma także prawo do złożenia zażalenia na bezczynność organu postępowania przygotowawczego, jeżeli w ciągu 6 tygodni od złożenia przez pokrzywdzonego zawiadomienia o przestępstwie nie został on powiadomiony o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia.
4. Prawo do składania wniosków dowodowych np. o przesłuchanie świadka, uzyskanie dokumentu, dopuszczenie opinii biegłego. Pokrzywdzony działając jako strona w postępowaniu przygotowawczym oraz jako oskarżyciel posiłkowy może żądać przeprowadzenia dowodów na okoliczności potwierdzające dokonanie na jego szkodę przestępstwa. W szczególności ma prawo żądać przesłuchania świadków, przeprowadzenia dowodu z dokumentów, nagrań, monitoringu, ujawnionych na miejscu zdarzenia przedmiotów, a także żądać zabezpieczenia dowodów lub powołania biegłego.
5. Prawo do udziału w czynnościach postępowania przeprowadzanych na wniosek pokrzywdzonego oraz w czynnościach, których nie będzie można powtórzyć na rozprawie, np. w przesłuchaniu świadka, oględzinach rzeczy, ciała lub miejsca, w eksperymentach procesowych lub przeszukaniu. W czynnościach tych może również uczestniczyć pełnomocnik pokrzywdzonego. Na każdym etapie postępowania pokrzywdzony ma prawo do zadawania pytań oskarżonemu i świadkom oraz składać oświadczenia do przeprowadzanych dowodów.
6. Prawo do udziału w przesłuchaniu biegłego oraz prawo do zapoznania się z jego pisemną opinią.
7. Prawo dostępu do akt sprawy, w tym do przeglądania akt oraz samodzielnego sporządzania z nich odpisów, kopii lub fotokopii. Pokrzywdzony ma prawo do zaznajomienia się z aktami postępowania na każdym etapie sprawy. Należy jednak pamiętać, że w uzasadnionych przypadkach oskarżyciel publiczny może odmówić pokrzywdzonemu wglądu do akt sprawy lub wykonania z nich fotokopii.
8. Prawo do złożenia wniosku o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia. Po dokonaniu końcowego zaznajomienia z aktami sprawy pokrzywdzony w terminie 3 dni ma prawo żądać uzupełnienia czynności postępowania przygotowawczego.
9. Prawo do otrzymania informacji o uchyleniu wobec podejrzanego środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania.
10. Prawo do złożenia wniosku o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie wyrządzonej krzywdzie, aż do zamknięcia przewodu sądowego.

Pokrzywdzonemu przysługuje również prawo do złożenia apelacji od wydanego w sprawie wyroku jednak w ograniczonym zakresie, gdyż prawo to dotyczy wyłącznie wyroku warunkowo umarzającego postępowanie karne wobec sprawcy. Oznacza to, że jeżeli orzeczony wyrok nie będzie w ocenie pokrzywdzonego adekwatny (co do wysokości kary, orzeczonych środków karnych) lub sąd uniewinni oskarżonego, wówczas pokrzywdzonemu nie przysługuje prawo do jego zaskarżenia. Ograniczenie takie nie istnieje w przypadku oskarżycieli posiłkowych.

W toku postępowania karnego pokrzywdzonym (oskarżycielom posiłkowym) przysługują liczne uprawnienia zmierzające do zabezpieczenie ich interesu w toczącym się procesie. Nie ulega wątpliwości, że czynny udział pokrzywdzonego (oskarżyciela posiłkowego) w postępowaniu gwarantuje najbardziej satysfakcjonujące dla niego zakończenie sprawy, nie tylko związane z ukaraniem sprawcy przestępstwa, ale również uzyskaniem rekompensaty za doznaną szkodę lub krzywdę. Udział pokrzywdzonego (oskarżyciela posiłkowego) w postępowaniu nie wiąże się z koniecznością ponoszenia kosztów za wyjątkiem wynagrodzenia ustanowionego pełnomocnika.